تاکنون دربارة کیفیت، شرایط تأمین، تولید، و واردات تجهیزات پزشکی و دارو در ایران سخنان بسیاری گفته شده است و خبرنگاران بسیاری از رسانه‌های مختلف پای درددل تولیدکنندگان و تأمینکنندگان این محصولات نشسته‌اند، اما پزشکان و متخصصانی که بیشترین سروکار را با این محصولات دارند و شاید بهترین قاضی برای بررسی وضعیت تولید، تأمین، کیفیت، و دسترسی به این محصولات سلامت باشند، کمتر مورد خطاب رسانه‌ها قرار گرفته‌اند.
در ماهنامة «توسعة فناوری‌های نوین پزشکی»، درصددیم از این پس، بیشتر پای سخن متخصصانی بنشینیم که یا کاربران اصلی این محصولات‌اند یا به‌طور مستمر با مصرف‌کنندگان آن‌ها در ارتباط هستند؛ چراکه این افراد را می‌توان کسانی دانست که افزون بر داشتن دانش و تخصص در حوزة مربوطه، به‌دلیل ارتباط مستمر و بی‌واسطه با مصرف‌کنندگان نهایی، می‌توانند بهترین دید را از تجربیاتشان به تولیدکنندگان و تأمینکنندگان و مسئولان منعکس و راه را برای بهبود شرایط باز کنند.
در این شماره، به سراغ علیرضا سلیمی، متخصص بیهوشی و مراقبتهای ویژه، رئیس انجمن آنستزیولوژی (بیهوشی) و مراقبتهای ویژه ایران، و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی رفته‌ایم تا با نیازهای این تخصص در زمینة محصولات دارویی و تجهیزات پزشکی و نیز تجربیات مصرف و کاربری این محصولات بیشتر آشنا شویم.
در حوزة بیهوشی با کف استانداردها کار می‌کنیم
هنگامی که گفت‌وگو با علیرضا سلیمی را با پرسشی دربارة وضعیت کیفیت داروها و تجهیزات پزشکی آغاز می‌کنیم، با مرور سال‌هایی که در این عرصه گذرانده است، می‌گوید: «در این سال‌ها در حیطة بیهوشی و مراقبتهای ویژه، خدماتی با کیفیت مطلوب ارائه داده‌ایم؛ چراکه هم کار تخصصی نیروی‌های انسانی ما بسیار بالاتر از میانگین جهانی بوده است و هم استانداردها و تجهیزاتمان حداقل استانداردهای لازم را داشته‌اند، ولی این نیمة پر لیوان است.»
او با تأکید بر اینکه انتظار از سطح پزشکی ایران و خدماتی که باید به مردم داده شود، زیاد است، می‌افزاید: «ما دوست داریم بهترین تجهیزات و داروها و به‌روز‌ترین‌های دنیا را داشته باشیم، اما اکنون با کف استانداردها کار می‌کنیم و از این نظر، هر روز بیشتر با تجهیزات، امکانات، و فناوری روز فاصله می‌گیریم. به این فاصله کم‌کم افزوده می‌شود و ناگهان به لحظه‌ای می‌رسیم که متوجه می‌شویم در این زمینه فاصلة بزرگی با دنیا داریم.»
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژه ایران، که این وضعیت را ناشی از شرایط خاص اقتصادی کشور و تحریم‌ها می‌داند، می‌گوید: «این شرایط سبب شده است کمی چرخش به‌سمت تولید داخلی رخ بدهد.» او، درحالی‌که تأکید می‌کند حمایت از تولید داخلی و رفتن به‌سمت خودکفایی هم نوعی قانون بالادستی و آرزوی هر ایرانی و هر پزشکی است، می‌افزاید: «ما دوست داریم بهترین محصولات متعلق به کشور خودمان باشد و بتوانیم از آن‌ها استفاده کنیم. معتقدیم این کار شدنی، اما سخت است و ظرافت‌ها و دقت‌های خودش را لازم دارد.»
ضمن حمایت از تولید داخل، فضای رقابتی را حفظ کنید
سلیمی در همان حال که از تولید داخلی داروها و تجهیزات پزشکی حوزة بیهوشی استقبال و حمایت می‌کند، نگران است که با توجه به ممنوعیت‌ها و محدودیت‌های وارداتی، این صنعت هم در نبود فضای رقابتی، به سرنوشت صنعت خودروسازی ایران دچار شود.
او برای پیشگیری از این شرایط نامطلوب، ایجاد فضای رقابتی و نظارت 360 درجه را راهکار می‌داند و ادامه می‌دهد: «متخصصان بیهوشی در این حوزه، همان کاربران این محصولات هستند و برای ایجاد نظارت در این بخش، باید ایرادات کار را عنوان کنند. این متخصصان می‌توانند نظرهای خود را از طریق انجمن‌ها و دانشگاه‌ها، که بازوی کارشناسی آن‌ها محسوب می‌شوند، به سیاست‌گذاران و مسئولان منتقل کنند
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران تأکید می‌کند: «تولیدکنندگان ما باید احساس کنند با کالای خارجی در رقابت هستند و نیاز است در بازة زمانی مشخصی محصولاتشان را هم از نظر کیفیت و هم از نظر قیمت، قابل رقابت کنند. اگر این فضای نقد و سازندگی برقرار نباشد، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم محصولاتی که می‌خواهیم با کیفیت و استاندارد مدنظرمان تولید شود.»
او جهش تولید ونتیلاتور و دستگاه‌های تنفس مصنوعی در زمان شیوع کووید را تجربه و دستاورد بزرگی در این حوزه می‌داند و می‌افزاید: «تعداد زیاد ونتیلاتورهای ایرانی، که در دوران کمبود در سطح کشور عرضه و مصرف شد، نشانة توانایی ما و برگ درخشانی در کارنامة تولیدات بیهوشی است، اما اکنون باید فضایی وجود باشد که همان تولیدکننده، که مایة افتخار ماست، بتواند تولیداتش را از نظر کیفیت و قیمت، به سطحی قابل رقابت برساند.»
سلیمی معتقد است ضمن حمایتی که باید از تولیدکنندگان داخلی داشته باشیم، نباید حس رقابت را از این فضا بگیریم، تا آن‌ها هم درصدد اصلاح و به‌روزکردن محصولاتشان برآیند. برای ایجاد این رقابت بهتر است با توجه به نیاز کشور، اجازة واردات درصدی از نیاز کشور به محصولات حوزة بیهوشی داده شود. او می‌گوید: «به‌نظر من، باید اجازة واردات به درصد مشخصی از محصولات خارجی داده شود تا هم استادان و هم کسانی مانند پزشکان و دستیاران که می‌خواهند دانش روز را بیاموزند، به جدیدترین دستگاه‌های دنیا دسترسی داشته باشند. همچنین باید این دستگاه‌ها وارد شوند تا بتوان آن‌ها را با محصولات داخلی مقایسه کرد. طبیعی است که به‌کارگیری درصدی از دستگاه‌ها و داروهای روز دنیا بسیار مفید خواهد بود.»
او تعیین درصد مناسب واردات تجهیزات و داروهای بیهوشی را نیازمند کار کارشناسی متخصصان این حوزه می‌داند و می‌افزاید: «برای این منظور، باید خدماتی را که به بیماران ارائه می‌شود بررسی کنیم. برخی خدمات، اختصاصی و خدمات روز دنیا هستند و برخی دیگر از خدمات سال‌هاست که جا افتاده‌اند و انجام می‌شوند. هرکدام از این‌ها سیاست‌های متفاوتی را می‌طلبند. همچنین باید به نیاز دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی توجه کرد که نسبت به حجم مورد استفاده در بخش درمان، زیاد نیستند، ولی اهمیت فراوانی دارند.»
سال آینده توان جایگزین‌کردن تجهیزات فرسوده را هم نخواهیم داشت
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران معتقد است یکی دیگر از مشکلات جدی‌ای که بخش تجهیزات پزشکی، به‌ویژه حوزة بیهوشی را، تهدید می‌کند، رقم کم بودجة درنظرگرفته‌شده برای حوزة سلامت کشور است؛ مشکلی که به‌زودی آثار مخرب خود را نشان خواهد داد.
سلیمی می‌گوید: «بازخوردی که از کارشناسان حوزة تجهیزات پزشکی، به‌ویژه در حوزة تخصصی خود، دریافت می‌کنیم این است باید برای بودجة سلامت در سال آینده، بررسی‌های بیشتری انجام شود؛ زیرا میزان بودجه‌ای که برای حوزة سلامت اختصاص داده‌اند، با مخارج این حوزه و تورم کشور متناسب نیست و این مبلغ نمی‌تواند حتی نیازهای ما را برای جایگزین‌کردن تجهیزات فرسوده تأمین کند؛ چه برسد به اینکه تجهیزات جدید و به‌روز دنیا را تهیه کنیم.»
او بخش دیگری از مشکلات تأمین و به‌روزرسانی تجهیزات حوزة بیهوشی را به نوع نگاه مدیران بیمارستان‌ها مربوط می‌داند و می‌افزاید: «متأسفانه، اشتباهی که در ردة متوسط مدیریتی، شامل مدیریت بیمارستان‌ها، انجام می‌شود این است که ترجیح می‌دهند دستگاه‌هایی مانند دستگاه‌های بخش رادیولوژی را تهیه کنند که تعرفة مشخصی دارند و موجب بازگشت بودجه و سوددهی می‌شوند.»
سلیمی ادامه می‌دهد: «حلقة مدیریت بیمارستان‌ها تصور می‌کنند اگر مثلاً دستگاه سونوگرافی تهیه کنند، می‌توانند با خدمات‌دهی به تعداد زیادی از بیماران و با استفاده از تعرفة این دستگاه، هم هزینه‌ای که برای خرید دستگاه کرده‌اند برگردانند و هم سودی به‌دست بیاورند و در بخش‌های دیگر بیمارستان صرف کنند، اما وقتی دربارة دستگاه‌های بیهوشی صحبت می‌شود، از آنجا که این دستگاه‌ها صرفاً برای تأمین سلامت بیماران و ارائة خدمات است و مشخصاً به افزایش درآمد بیمارستان‌ها نمی‌انجامد، چندان تمایلی به خرید و تأمین دستگاه‌های روز نشان نمی‌دهند.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی بهشتی با تأکید بر اینکه استفاده از دستگاه‌های پیشرفته و به‌روز، کیفیت بهتر درمان را به‌همراه دارد، خواستار نظارت عالی‌تر بر این بخش برای پیشگیری از عقب‌افتادگی در آن شد. او همچنین به کمبودهای مقطعی برخی داروهای تولید داخل اشاره می‌کند و با تعجب از این شرایط می‌افزاید: «حتی داروهایی هم که سال‌هاست در داخل کشور تولید می‌شوند، در مقاطعی دچار کمبود می‌شود. درحالی‌که این مشکل را با کمی مدیریت می‌توان به‌راحتی حل کرد؛ کافی است میزان مصرف سالانه پیش‌بینی و تولید شود. برای این کار باید میزان مصرف سال‌های گذشته را بررسی و با ضرایب مشخصی، مصرف سال بعد را پیش‌بینی کرد.»
برای پیشرفت باید فضای نقد و سازندگی را باز گذاشت
با توجه به محدودیت‌هایی که تحریم‌ها و سیاست‌های حمایت از تولید داخل در زمینة واردات داروها ایجاد کرده‌اند، یکی از نگرانی‌های این روزهای بیماران کیفیت نامناسب داروها و عوارض احتمالی ناشی از آن است، اما سلیمی معتقد است این نگرانی دست‌کم در بخش بیهوشی جایی ندارد.
او می‌گوید: «در زمینة داروهای مصرفی در بخش بیهوشی و مراقبتهای ویژه، جمع‌بندی ما این است که احتمال ورود داروهای تقلبی کم است؛ چون در این بخش بیماران مستقیم برای خرید دارو اقدام نمی‌کنند. چرخة تهیه و مصرف داروهای بیهوشی در مقایسه با تخصص‌های دیگر، چرخه‌ای کاملاً بیمارستانی است و به همین دلیل، احتمال ورود داروهای تقلبی یا کم‌کیفیت به‌شدت کم می‌شود. نمی‌گویم اصلاً مشکلی در این بخش نداریم، اما چون مصرف‌کنندة این داروها متخصص بیهوشی است و تهیة آن چرخة محدودی دارد، نظارت بر آن راحت‌تر است و همین سبب شده است مشکلات کمتری داشته باشیم.»
البته او حفظ کیفیت داروها و ارتقای آن را نیازمند نظارت مداوم می‌داند و متخصصان بیهوشی را به‌عنوان کاربران اصلی این داروها، بهترین گزینه برای این نظارت برمی‌شمارد و می‌افزاید: «کاربران ما در این بخش همان متخصصان هستند و بهتر است مسئولان به نظرهای آن‌ها بها دهند و بازخوردهایشان را در حوزه‌های نظارتی بخواهند و نقدهایشان را بپذیرند.»
سلیمی نقد و پیشنهاد سازنده را روندی بسیار معمول در دنیا توصیف می‌کند و ادامه می‌دهد: «متأسفانه، این فضا اکنون در ایران وجود ندارد و هر صحبتی که می‌شود، گروهی از آن تفسیر دیگری برداشت می‌کنند و در مقابل آن جبهه می‌گیرند.»
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران، با اشاره به اینکه تولید داروهای بیهوشی در ایران در سه دهة گذشته، به‌ویژه دهة اخیر، رشد چشمگیری داشته است، می‌گوید: «باید رشد هر چیزی را با گذشتة خودش مقایسه کنیم و به این ترتیب، می‌توانم بگویم رشد تولید و کیفیت داروهای بیهوشی در ایران قابل تحسین است، اما اگر این محصولات را با محصولات متوسط یا عالی دنیا مقایسه کنیم، می‌بینیم هنوز جای پیشرفت بسیاری وجود دارد و این نکته‌ای است که باید پذیرا باشیم تا بتوانیم پیشرفت کنیم.»
او تأکید می‌کند: «باید به‌خاطر داشته باشیم که ما هنوز راه درازی در پیش داریم و نباید یادمان برود که تولید تجهیزات پزشکی موضوعی پویاست؛ نقطه‌ای که امروز به‌عنوان هدف در تولید در نظر می‌گیریم، همان‌جا نمی‌ایستد و به‌سرعت پیشرفت می‌کند. پس باید این را بپذیریم که دنیا هر روز در حال پیشرفت است و ما همین حالا هم کمی عقب‌تر از آن تولید عالی هستیم. برای اینکه بتوانیم این فاصله را پر کنیم و به‌سمت تولیدات با کیفیت‌تر و پیشرفته‌تر برویم، باید پذیرای انتقادات و پیشنهادها باشیم و همة تلاشمان را کنیم، وگرنه این فاصله هر روز بیشتر خواهد شد.»
استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به اصرار بر تولید همه‌چیز در داخل کشور، با تردید می‌نگرد و می‌گوید: «در دنیا، هیچ کشوری همة محصولات را خودش تولید نمی‌کند. این یک اصل سادة اقتصادی است که تولید باید مقرون‌به‌صرفه باشد. این اقتصادی‌تر است که برخی محصولات را تولید و صادر کنیم، برخی از محصولات را وارد کنیم، و برای تولید برخی از تجهیزات هم بخش‌هایی را داخل کشور تولید و بخش‌های پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر را وارد کنیم.»
او دربارة داروهای بیهوشی، با توجه به میزان مصرف آن در کشور، معتقد است: «بهتر است این داروها وارد شوند و دستگاه‌های بیهوشی و ونتیلاتورها را در داخل تولید کنیم، اما قطعاتی که تولیدشان پیچیده‌تر و پرهزینه‌تر است، مانند حسگرها و تبخیرکننده‌ها را، از برندهای معتبر دنیا وارد کنیم و به‌کار ببریم؛ چراکه مصرفشان در کشور آن‌قدر کم است که تولید مستقل آن‌ها داخل کشور مقرون‌به‌صرفه نیست. همچنین برخی از دستگاه‌های بیهوشی پیشرفته و ونتیلاتورهای پیشرفته را، که تعداد بیمارانی که به آن‌ها نیاز دارند کم است، می‌توان وارد کرد.»
استفاده از هوش مصنوعی در تجهیزات بیهوشی می‌تواند نجات‌بخش باشد
هوش مصنوعی از پرطرفدارترین مباحث این روزهای دنیاست. پزشکی و سلامت از بخش‌هایی است که هر روز با خبر جدیدی در حوزة هوش مصنوعی، مخاطبان خود را شگفت‌زده می‌کند و صاحب‌نظران هم معتقدند هوش مصنوعی تأثیر بسیار زیادی در حوزة سلامت و درمان خواهد گذاشت.
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران دربارة ورود این بحث به حوزة بیهوشی می‌گوید: «شاید در یکی دو سال اخیر، این موضوع به ترند جهانی تبدیل شده باشد و توجه‌های زیادی را به‌خود جلب کرده باشد، اما در حوزة پزشکی و به‌ویژه بیهوشی، سال‌هاست که استفاده از موضوع هوش مصنوعی مطرح بوده است.»
او ادامه می‌دهد: «در حوزة سلامت، برخی بخش‌ها، مانند تصویربرداری، ارتباط بیشتر و سریع‌تری با هوش مصنوعی برقرار کردند و برخی رشته‌ها هم کمی دیرتر وارد این عرصه شدند، اما می‌توان گفت رشتة بیهوشی در میانه این راه قرار دارد.»
سلیمی معتقد است استفاده از هوش مصنوعی در رشتة بیهوشی می‌تواند بسیار مؤثر و حتی نجات‌بخش باشد. او می‌گوید: «در رشتة بیهوشی، اینکه بتوان برخی حوادث را تنها چند دقیقه زودتر تشخیص داد، بسیار جالب و تأثیرگذار خواهد بود. مثلاً اگر هنگام عمل جراحی، بتوانیم برخی اتفاقاتی را که قرار است برای قلب، ریه، یا فشار خون بیمار رخ دهد، یک یا دو دقیقه زودتر پیش‌بینی کنیم، بسیار مؤثر خواهد بود. در تجویز داروها هم هوش مصنوعی می‌تواند میزان دارو را به‌صورت مستمر و بر پایة نیاز تنظیم کند.»
او، با اشاره به این که میزگرد هوش مصنوعی در کنگرة بین‌المللی رشتة بیهوشی در خردادماه سال جاری در ایران، شلوغ‌ترین کارگاه آموزشی این همایش بوده است، می‌افزاید: «این نشان می‌دهد که چقدر این بحث مورد توجه همکاران حوزة بیهوشی است. به همین دلیل، پیش‌بینی می‌کنم استفاده از آن هر روز بیشتر شود. این موضوع در ایران هم جای رشد بسیاری دارد و لازم است ما هم کارهای نوین و جهانی انجام بدهیم.»
آیندة رشتة بیهوشی در خطر است
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران شرایط کلی رشتة بیهوشی را در کشور بسیار خطرناک ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «بارها در این زمینه به مسئولان هشدار داده‌ایم و اعلام خطر کرده‌ایم که کل مجموعة رشتة بیهوشی وضعیت بسیار شکننده و خطرناکی دارد.»
او بزرگ‌ترین مشکل این رشته را تعرفه‌های کم، با وجود استرس زیاد و کار سنگین در این رشته، می‌داند و می‌افزاید: «درآمد این رشته اصلاً با استرس و کار سنگین آن متناسب نیست و حتی در مقایسه با دیگر رشته‌های پزشکی، کافی هم نیست. درنتیجه، اکنون همکاران ما اقبال کمتری به انتخاب این تخصص دارند و همکاران فعال هم ضریب کاری‌شان کم شده است و برخی از آن‌ها تنها شیفت‌های موظفی را کار می‌کنند، یعنی کمترین کار ممکن را انجام می‌دهند. به این موضوع، مهاجرت متخصصان را هم، که به‌تازگی بیشتر شده است، بیفزایید. افزون بر اینکه صندلی‌های دستیاری هم پر نمی‌شود و دانشجویان خلاق و طراز اول کمتر این رشته را انتخاب می‌کنند. این شرایط تأثیر مهمی در آینده این رشته دارد. درحالی‌که در دنیا، رشتة بیهوشی جزو رشته‌های پردرآمد و پرطرفدار است. این نشان می‌دهد که ما با مگا ترند دنیا تطابق نداریم و باید این نقاط ضعف را برطرف کنیم.»
کمیته‌ای برای حل مشکلات رشتة بیهوشی تشکیل دهید
«مشکلات بزرگ و پیچیده را نمی‌توان با راه‌حل‌های ساده و نشست‌های کوتاه حل کرد.» سلیمی ضمن بیان این مطلب درخواست می‌کند: «حل مشکلات پیچیده مانند شرایط سخت رشتة بیهوشی، نیازمند تشکیل کمیته‌هایی است که از افراد زبده و پیشکسوت همان رشته، کارشناسان اقتصادی و آموزش کشور، و تحلیلگران حوزة سلامت تشکیل شده باشند تا با روزها کار تحلیلی و علمی و بر پایة اعداد و ارقام، راهکار مناسب را پیدا کنند. بنابراین، پیشنهاد ما این است چنین کمیته‌های تشکیل و در این زمینه سرمایه‌گذاری شود.»
رئیس انجمن آنستزیولوژی و مراقبتهای ویژة ایران تأکید کرد که این انجمن آمادة همکاری همه‌جانبه با مسئولان در این زمینه، تشکیل کمیتة ویژه برای بررسی مشکلات رشتة بیهوشی، و یافتن راهکارهای مؤثر است.
تهیه‌وتنظیم: رویا کاکاوند
