فناوری سلامت میان بحران و قانون
در روزهایی که بحران بیآنکه در بزند از راه میرسد، باید پیش از آنکه دیر شود، بار دیگر به آمادگی ساختار حقوقیمان نگاه کنیم. در ظاهر، تقویم ورق خورده و زندگی به مسیر همیشگی خود بازگشته است، اما واقعیت این است که هنوز هوا همان هوای دیروز است. ذهنها از صداها خالی نشدهاند و دلها سنگینی آن شبها را با خود حمل میکنند. در چنین زمانهای، ادامهدادن مسیرهایی که پیشتر با نظم و برنامه طی میشدند، نیازمند مکث است. شاید لازم باشد اندکی توقف کنیم، به آنچه بر ما گذشته است، نگاهی بیندازیم و بهجای ادامهدادن به روشهای معمول، با درک شرایطی که بر ما تحمیل شده است، دورهای از مدارا و بازنگری را بپذیریم.
نوآوری در حوزة سلامت، حتی در بهترین زمانها، فرایندی دشوار و پیچیده است؛ چه رسد به روزهایی که زیرساختها ناپایدارند و جامعه درحال ترمیم زخمهای عمیق خود است. بااینهمه، شاید همین دورة دشوار، فرصت مناسبی برای طرح پرسشی بنیادین باشد: «آیا نظام حقوقی ما بهاندازة کافی برای لحظات بحران آمادگی دارد؟»
واقعیت آن است که نوآوری در سلامت، حتی در روزهای آرام نیز همواره با مقاومتهایی روبهرو است؛ از تأمین منابع مالی، تا عبور از فیلترهای نظارتی و جلب اعتماد عمومی. حال تصور کنید همین فرایندها در دل بحران، زمانی که فرصت اندک است و جانها در خطر، چگونه میتوانند به سدی مرگبار تبدیل شوند. در چنین لحظاتی، اگر قانون آماده نباشد، نهتنها یاریگر نخواهد بود، بلکه ممکن است به مانعی سرنوشتساز بدل شود. از همین رو، بازاندیشی در ساختارهای حقوقی، صرفاً دغدغة نظری یا دانشگاهی نیست، بلکه ضرورتی حیاتی است.
در این نوشتار، بهجای آنکه صرفاً بر کمبودها تمرکز کنیم، میکوشیم به ظرفیتها و روزنههایی اشاره کنیم که میتوانند نوآوری در سلامت را حتی در دل بحران، زنده و مؤثر نگه دارند. این فرصتی برای بازنگری در ساختارهاست؛ فرصتی برای همافزایی میان قانون، خلاقیت و نیاز فوری جامعه.
۱. سکوت قانون در لحظههای اضطرار
قانون، در حالت ایدئال، باید ابزار محافظت از زندگی باشد، اما بسیاری از قوانین ما برای شرایط عادی نوشته شدهاند، نه برای روزهایی که همهچیز بههمریخته است. قوانین ثبت اختراعات، صدور مجوزهای سلامت، فرایندهای بررسی اثربخشی دارو یا تجهیزات پزشکی، همه مبتنیبر روندهایی زمانبر و ساختاریافتهاند، اما در روزهای بحران، زمان کمیابترین منبع است.
مرور قوانین موجود در ایران، نکات زیر را روشن میکند:
• قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری (۱۳۸۶)، برای تسهیل روند ثبت در شرایط اضطراری، هیچ پیشبینیای ندارد؛
• قانون جهش تولید دانشبنیان (۱۴۰۱) با وجود مفاد حمایتی، به وضعیتهای بحرانی یا خاص اشارهای نکرده است؛
• قانون مدیریت بحران کشور (۱۳۹۸) تمرکز خود را بر امداد، نجات و مدیریت منابع گذاشته است، نه حمایت از نوآوری؛
• حتی آییننامههای اجرایی سازمان غذا و دارو نیز در اغلب موارد، مسیرهای عادی را دنبال میکنند و تنها در موارد خاص، با صدور مصوبات موردی، انعطاف نشان دادهاند.
در نتیجه، فناوریهای نجاتبخش در روزهای بحران، درگیر تأخیرهایی میشوند که گاهی بهای آن، جان انسانهاست. این «سکوت ساختاری» حقوق، نه از روی بیتوجهی، بلکه بهدلیل غیبت نگاه آیندهنگر بوده است. اما آیا میتوان از همین تجربهها، نطفة تحول را پرورش داد؟
نوآوران سلامت در شرایط بحرانی، اغلب خود را میان دو انتخاب سخت میبینند: یا باید مسیرهای قانونی کُند و طاقتفرسا را طی کنند و زمان را از دست بدهند، یا مسیر میانبری انتخاب کنند و بعد با پیامدهای حقوقی احتمالی دستوپنجه نرم کنند. این دوگانة «قانون یا نجات» نباید بر دوش نوآور باقی بماند، بلکه این وظیفة ساختارهای حقوقی است که در چنین زمانهایی، بستر مناسب را برای تصمیمهای سریع، اما ایمن، فراهم کنند.
۲. روشناییهایی در دل آشفتگی
گرچه قانون در برابر بحران عقب مانده است، در دل همین روزهای دشوار، تجربههایی شکل گرفتهاند که نشان میدهند ظرفیت تحول وجود دارد.
• مجوزهای اضطراری در دوران کرونا
یکی از نمونههای برجسته، صدور مجوز اضطراری برای واکسنها و برخی داروهای درمان کووید۱۹ بود. سازمان غذا و دارو، در هماهنگی با ستاد ملی کرونا، توانست با تکیه بر شواهد اولیه و ارزیابیهای سریع، مسیر صدور مجوز را تسهیل کند. این تجربه نشان داد که حتی در غیاب قانون مشخص، میتوان با دستورالعملهای اجرایی و ارادة نهادی، اقدام مؤثر کرد.
• حمایت سریع از تولید داخلی تجهیزات پزشکی
در شرایط کمبود تجهیزات حیاتی مانند ونتیلاتور، ماسک هوشمند و دستگاههای اکسیژنساز، برخی مراکز رشد دانشگاهی و شرکتهای دانشبنیان توانستند با همکاری مستقیم با نهادهای دولتی، محصولات مؤثر و فوری تولید و عرضه کنند. اگرچه این هماهنگی غیررسمی نظاممند نبود، نمونهای موفق از انعطافپذیری اجرایی بود.
• تجربههای جهانی: قانون در خدمت اضطرار
در بسیاری از کشورها، سازوکارهایی قانونی برای بحران وجود دارد. برای مثال، آلمان و کانادا ساختارهایی دارند که درصورت اعلام وضعیت اضطراری، روند صدور مجوز و حمایت حقوقی از نوآوریهای سلامت بهسرعت سادهسازی میشود. این مدلها میتوانند مبنای الهام و الگوسازی برای ما باشند.
در ایالات متحده، سازمان غذا و دارو با ایجاد سازوکار مسیر سریع و مجوز استفادة اضطراری ، توانست در بحران کرونا، فرایند تأیید برخی داروها و تجهیزات پزشکی را با حفظ حداقلی از استانداردها، بهطور چشمگیری تسریع کند. این تجربهها نشاندهندة امکانی هستند که در تقاطع علم، قانون و فوریت قابل تحققاند.
همچنین در ژاپن، قوانین خاصی برای استفادة موقت از فناوریهای نوین سلامت در مناطق آسیبدیده از زلزله یا سونامی تدوین شده است. الگوبرداری از این کشورها بهمعنای کپیبرداری صرف نیست، بلکه فرصتی برای طراحی سازوکارهایی بومیسازیشده با بهرهگیری از اصول موفق جهانی است. ما نیز، اگر ارادهای برای نهادینهکردن انعطاف وجود داشته باشد، میتوانیم در دل تجربههایمان، مدلهایی توسعهپذیر طراحی کنیم.
این تجربهها، چه داخلی و چه بینالمللی، نشان میدهند که در دل بحران، فرصتهایی برای اصلاح ساختارها وجود دارد، اما این فرصتها بیچهارچوب باقی نمیمانند. برای استفادة بلندمدت از ظرفیتهای نوآورانه، باید نهادهای حقوقی را بهگونهای بازطراحی کرد که هم سرعت را بشناسند، هم استاندارد را حفظ کنند.
3. از تجربه تا تدوین: ضرورت خلق سازوکارهای حقوقی اضطراری
اگر قرار است آیندهای هوشمندتر، انسانیتر و تابآورتر بسازیم، نیازمند بازنگری حقوقی جدی هستیم. آنچه تاکنون رخ داده، نه کافی است، نه پایدار. بر این اساس، سه اقدام مهم میتواند آغازگر مسیر تحول باشد:
• تدوین «چهارچوب حقوقی شرایط اضطراری برای نوآوری سلامت»
ضروری است تا مجلس شورای اسلامی و نهادهای ذیربط، لایحهای تخصصی برای ایجاد ساختاری قانونی تصویب کنند که شامل موارد زیر باشد:
ثبت اختراع تسریعشده برای محصولات سلامت در شرایط خاص؛
مجوزهای موقت برای تولید و توزیع تجهیزات پزشکی یا دارو؛
• حمایت قضایی از نوآورانی که بدون طی فرایند کامل، برای نجات جان انسانها اقدام میکنند.
• ایجاد «هستة واکنش سریع حقوقی» در دانشگاهها و مراکز علمی
این هستهها، متشکل از متخصصان حقوق سلامت، کارشناسان ثبت و وکلای نوآوری، در زمان بحران میتوانند بهصورت فوری مشاوره، حمایت و مستندسازی حقوقی ارائه دهند و از سردرگمی نوآوران جلوگیری کنند. همچنین نهتنها در دانشگاهها، بلکه در قالب «شبکة ملی حقوق بحران سلامت»، میتوانند با اتصال سریع به نهادهای دولتی و مراکز درمانی، فعالیت کنند. وجود چنین شبکهای، امکان تصمیمگیری حقوقی لحظهای را فراهم میکند؛ چیزی که در فقدان آن، اغلب نهادها در زمان بحران به اقدامات موازی یا تصمیمهای متضاد دچار میشوند. این شبکه همچنین میتواند بازوی مشورتی برای نهادهای قانونگذار در شرایط خاص باشد و بهسرعت، اسناد حقوقی لازم را برای اقدامات نوآورانه فراهم آورد.
• مستندسازی و بهاشتراکگذاری تجربهها
هر تجربهای در شرایط بحران، برای سیاستگذاری آینده، ارزش زیادی دارد. مستندسازی اقدامات موفق در حوزة فناوری سلامت، نهتنها برای آموزش، بلکه برای اصلاح و تقنین مؤثر، ضروری است.
4. قانون، ضامن جان انسانها؛ نهفقط نوشتهای رسمی
اگر قانون نتواند در لحظات سخت از زندگی محافظت کند، از چه چیز باید پاسداری کند؟ این پرسش، فقط یک دغدغة نظری نیست، بلکه امروز، به یکی از نیازهای فوری ما بدل شده است. حق زندگی، بنیادیترین حقی است که دیگر حقوق بشر بر بستر آن بنا میشوند. در حوزة سلامت، این حق از طریق نوآوریهای فناورانه، حمایت نهادهای علمی، و همراهی ساختارهای قانونی به فعلیت میرسد، اما در غیاب ساختارهای مناسب، نوآورانی که میتوانند ناجیان جامعه باشند، خود گرفتار پیچوخم بوروکراسی میشوند.
تصور کنید گروهی از دانشجویان مهندسی پزشکی، دستگاهی ارزانقیمت برای تولید اکسیژن طراحی کردهاند، اما بهدلیل نبود مجوز رسمی، هیچ بیمارستانی حاضر به پذیرش آن نیست. در چنین شرایطی، قانون بهجای پشتیبان، به مانع تبدیل میشود.
وقت آن رسیده است که قانون را نه بهعنوان مانع، بلکه بهمثابة پلی برای عبور از بحران بازتعریف کنیم و این کار، تنها از مسیر آگاهی، تجربه و خواست جمعی ممکن است.
آیندهای از جنس تدبیر و تابآوری
در روزهایی که کشور درحال ترمیم زخمهای خود است، بازنگری در قانون، نه تجملی روشنفکرانه، بلکه ضرورتی زیستی است. قانونی که نتواند در روزهای سخت به کمک مردم بیاید، به بازنویسی نیاز دارد؛ و چه زمانی برای این بازنویسی بهتر از همین اکنون، که هم زخمها را دیدهایم، هم تلاشها را، هم نجاتها را؟
بیایید از تجربهها درس بگیریم، از ظرفیتها استفاده کنیم و از دل این بحران، قانونی انسانیتر، انعطافپذیرتر و نجاتبخشتر بسازیم؛ حتی اگر قانون هنوز برای این شرایط نوشته نشده باشد، ما قلم را داریم.
آیندهای که اگر با خرد جمعی، تجربة زیسته و ساختارهای آماده همراه شود، نهتنها میتواند از بحرانها عبور کند، بلکه با آنها شکل میگیرد؛ و آینده، صفحة بازْ آن است.
تهیهوتنظیم: مهندس آوا جوانمرد
