بر اساس گزارش اتاق بازرگانی تهران، در سال ۲۰۲۲، حدود ۲۲۶ کشور صادرات اقلام دارویی و تجهیزات پزشکی را در اختیار داشته‌اند. پیش‌بینی می‌شود اندازة این بازار از حدود 3/10 هزار میلیارد در حال حاضر، به بیش از 21 هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۳۰ برسد. ایران با صادرات 4/106 میلیون دلار دارو و تجهیزات پزشکی در سال 1401، تنها توانسته است سهم 01/0درصدی از این بازار جهانی را بهخود اختصاص دهد و در جایگاه هشتاد و سوم قرار گیرد.
بررسی صادرات بخش‌های مختلف صنعت کشور در نیمة نخست سال جاری، نشان می‌دهد ارزش مالی صادرات تجهیزات پزشکی ایران در این بازة زمانی با وزن یک هزار تن، حدود هفت میلیون دلار بوده است که نسبت به سال پیش، با 48 درصد کاهش از نظر ارزش مالی، به شش میلیون دلار رسیده است، درحالی‌که در سال 1400، پس از عبور از بحران جهانی کرونا، صادرات لوازم پزشکی ایران با 135 درصد رشد، به ۵۲ میلیون دلار رسیده بود.
برنامة توسعة هفتم ایران برای پنج سال آینده هدف‌گذاری کرده است که کشور از طریق صادرات تجهیزات پزشکی، یک میلیارد یورو ارزآوری داشته باشد، اما این کاهش شدید صادرات تجهیزات پزشکی زنگ خطر به‌شمار می‌رود؛ به‌ویژه که سیاست‌گذاران از طریق صادرات تجهیزات پزشکی، اهداف دیگری شامل قدرت‌آفرینی و دستیابی به نفوذ در بازار جهانی را هم دنبال می‌کنند؛ چراکه تجهیزات پزشکی از آن دسته کالاهایی است که تمام جوامع به آن نیاز دارند و امکان تولید آن نیز در هر کشوری فراهم نیست. بنابراین، کشوری که توانایی تولید و صادرات آن را دارد، میتواند قدرت خلق کند و با توجه به اینکه کشورهای کمتری توان تولید آن را دارند، هرچه فناوری و پیچیدگی این تولیدات بیشتر باشد، قدرتی که از این راه به‌دست می‌آید، بیشتر و دامنة نفوذش عمیق‌تر خواهد بود.
صادرات دو ربات جراح سینا به کشور اندونزی در سال جاری را می‌توان نقطه‌ای درخشان برای دستیابی به این هدف بزرگ دید، اما از سوی دیگر، کاهش چشمگیر صادرات تجهیزات پزشکی ایران را باید به‌چشم هشدار تلقی کرد. بنابراین، مسئولان باید پیش از هر چیز، در پی یافتن دلایل این افت و رفع موانع صادرات این تجهیزات و کالاها باشند.
دست‌اندازهای داخلی صادرات تجهیزات پزشکی
تجهیزات پزشکی هم مانند دیگر بخش‌های صنعت و تجارت در ایران، گرفتار عوارض تورم افسارگسیخته، عواقب تحریم‌ها، محدودیت‌های تبادلات مالی، و مشکلات ناشی از بازگرداندن ارز حاصل از صادرات به داخل کشور است که کار صادرات را برای تولیدکنندگان دشوار، پیچیده، و پُرهزینه می‌کند، اما بخش تجهیزات پزشکی، فارغ از همة آن مشکلاتی که بر تمام بخش‌های صنعت سایه انداخته است، با مشکلات و دست‌اندازهای دیگری هم دست‌به‌گریبان است که بیشتر آن‌ها ناشی از سیاست‌های سخت‌گیرانه و قوانین دست‌وپاگیر داخلی است.
یکی از این قوانین دست‌وپا گیر داخلی این است که چون بخش تجهیزات پزشکی برای تولیدات خود از ارز ترجیحی استفاده می‌کند، صادراتش با محدودیت رو‌به‌رو است؛ یعنی درحالی‌که تولیدکنندة داخلی ناچار است از یک سو، به‌دلیل سرکوب قیمت‌ها و ازسوی‌دیگر، برای باقی ماندن در عرصة رقابت از ارز ترجیحی استفاده کند، به‌دلیل استفاده از همین ارز، مجاز نیست تولید خود را صادر کند. حیدر محمدی، رئیس سازمان غذا و دارو، در این زمینه می‌گوید: «نمی‌توانیم به تجهیزات پزشکی که با ارز ترجیحی در داخل کشور تولید شده‌اند اجازة صادرات دهیم، مگر اینکه قطعاتی که با ارز ترجیحی وارد می‌شود، با ارز حاصل از صادرات محصولاتشان تولید شود.»
بر اساس قانون دیگری، تنها دسته‌ای از تجهیزات پزشکی اجازة صادرات دریافت می‌کنند که تولیدشان در داخل کشور فراتر از نیاز بازار باشد، تا در صورت صادرات آن کالاها، کشور دچار کمبود نشود. باید توجه کرد کالایی که در داخل تولید می‌شود، اجازة واردات ندارد؛ درست مانند این است که دست‌وپای تولیدکننده را برای صادرات بسته باشیم؛ درحالی‌که می‌توان هم‌زمان اجازة واردات کالاهای مشابه را داد و فضا را برای توسعة صادرات باز گذاشت، تا هم ارز ناشی از این صادرات وارد کشور شود و هم تولیدکنندة داخلی در رقابت با کالاهای خارجی، خود را ملزم به افزایش کیفیت و ارتقای فناوری بداند. افزون بر اینکه از این طریق، می‌توان اندک‌اندک در بازارهای جهانی، به‌ویژه بازارهای منطقه‌ای نفوذ پیدا کرد و به‌عنوان یکی از بازیگران این عرصه، نقش جدی داشت.
هرچند مسئولان این تصمیمات را به‌دلیل نگرانی از ایجاد کمبود این کالاهای استراتژیک اتخاذ می‌کنند، همین قوانین و بخشنامه‌های محدودکننده که دست‌وپای تولیدکننده و صادرکننده را می‌بندد، میتواند مانع جدی توسعة این صنعت، حتی در داخل، محسوب شود؛ چراکه تولیدکننده مجبور است تولیدات خود را با قیمت دستوری به بازار عرضه کند که برای کاهش فشار به مصرف‌کنندة نهایی، حاشیة سود بسیار کمی دارد، اما همین تولیدات را میتواند در بازار آزاد جهانی با قیمت واقعی‌تر به‌فروش برساند و با سود ناشی از آن، به فکر نوسازی صنعت خود و توسعه و ارتقای فناوری‌های تولید خود باشد یا با دست بازتر، به‌سمت تولید تجهیزات پیچیده‌تر با فناوری بهتر برود.
تهیه‌وتنظیم: رویا کاکاوند
