رشتة تخصصی گوش و حلق و بینی به‌ویژه در حوزة جراحی، از تخصص‌هایی است که برای تشخیص و درمان افزون‌بر داروها و لوازم معمولی، به دستگاه‌ها و تجهیزات پیشرفتة بسیاری نیاز دارد و میزان دسترسی پزشکان و متخصصان به ابزار و تجهیزات روز، تأثیر مستقیمی در عملکرد آن‌ها دارد. برای بررسی وضعیت دارو و تجهیزات پزشکی این بخش، به سراغ دکتر صالح محبی، متخصص گوش، حلق و بینی، فوق تخصص جراحی قاعدة جمجمه، و دکترای فناوری زیست‌پزشکی (بیومدیکال تکنولوژی) رفته‌ایم تا از نزدیک با شرایط پزشکان و بیماران این حوزه آشنا شویم.
محبی صحبت خود را با بیان وابستگی حوزة گوش و حلق و بینی به تجهیزات و وسایل پیشرفتة روز آغاز می‌کند و می‌گوید: «ما بسیار نیازمند پیشرفت در همة حوزه‌ها هستیم تا حوزة کاری خودمان هم بتواند پیشرفت خوبی داشته باشد. اینکه وابسته به تجهیزات هستیم، به این معناست که هر رویة درمانی و تشخیصی که برای بیماران انجام می‌دهیم، چه طبی باشد و چه جراحی، نیازمند لوازم، تجهیزات، و داروهای مخصوص به خود است.»
او شرایط دسترسی به دارو و کیفیت موجود داروهای این بخش را در کشور خوب ارزیابی می‌کند و ادامه می‌دهد: «داروهایی که در این بخش بیشتر استفاده می‌کنند، همان داروهای معمولی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و مسکن‌ها، داروهای سرگیجه، سینوزیت، بیماری‌های گوش، و … هستند. خوشبختانه، صنعت دارویی کشور در این زمینه پیشرفت زیادی کرده است و تقریباً همة داروها به‌صورت ژنریک و با کیفیت مطلوب در کشور موجودند. بیماران تقریباً همیشه می‌توانند داروهایی را که تجویز می‌کنیم، به‌راحتی و با شرایط مناسب تهیه کنند.»
محبی می‌افزاید: «البته اگر برند خاص یا داروی خارجی مدنظر باشد، از نظر دسترسی مشکل وجود دارد، یعنی برند داخلی دارو در دسترس است، اما خارجی آن به‌سختی پیدا می‌شود، ولی داروهای تولید داخل تقریباً با همان کارایی داروهای خارجی، درمان بیماران را انجام می‌دهند. حتی برخی داروها به‌صورت ترکیبی ساخته شده‌اند که ممکن است مشابه خارجی هم نداشته باشند و کار ما را راحت‌تر کرده‌اند، یعنی اگر پیش از این، برای درمان دو قطره تجویز می‌کردیم، حالا تولیدکننده آن دو قطره را ترکیب کرده است و ما فقط یک قطره تجویز می‌کنیم. بنابراین، معتقدم در حوزة تخصصی ما وضعیت دارو مطلوب است و اگر هم مشکلاتی وجود دارد، همان مشکلاتی است که در کل صنعت دارو و در همة رشته‌های پزشکی وجود دارد.»
جراحی گوش و حلق و بینی نیازمند تجهیزات پیشرفتة روز است
شرایط تجهیزات پزشکی از نظر این متخصص فناوری زیست‌پزشکی کمی متفاوت است. او می‌گوید: «اهمیت تجهیزات در حوزة گوش و حلق و بینی، هم در بخش تشخیص و هم در بخش درمان و جراحی، بسیار زیاد است. در بخش تشخیصی، برای معاینة دقیق و مناسب به تجهیزاتی مانند اتوسکوپ یا میکروسکوپ سرپایی نیاز داریم که معمولاً با قیمت‌های مناسب در بازار موجود است و برای تهیه‌شان مشکلی نداریم، اما قسمت بعدی تجهیزاتی است که در عمل‌های جراحی یا برای کمک‌جراحی استفاده می‌شوند و دستگاه‌های پیشرفته‌تر و پیچیده‌تری هستند.»
این متخصص گوش و حلق و بینی ادامه می‌دهد: «مثلاً در رشتة ما، آندوسکوپ و میکروسکوپ بسیار مهم‌اند و تقریباً می‌توان گفت تنها رشته‌ای است که جراحان هم از آندوسکوپ استفاده می‌کنند و هم از میکروسکوپ. همکاران ما طیف وسیعی از جراحی‌ها را انجام می‌دهند. البته هر فردی ممکن است یکی از شاخه‌های جراحی، مانند جراحی میکروسکوپی قاعدة جمجمه، جراحی میکروسکوپی گوش، جراحی آندوسکوپی سینوس، جراحی آندوسکوپی قاعدة جمجمه، جراحی میکروواسکولار، پیوند عروقی، و … را انتخاب کند، اما درهرحال، تمام این رشته‌ها بسیار به تجهیزات وابسته‌اند.»
او می‌افزاید: «از سوی دیگر، در جراحی تخصصی، با سر و گردن درگیریم و درنتیجه، جای زیادی برای حرکت نداریم. به همین دلیل، این تجهیزات باید ظرافت خاصی داشته باشند؛ چراکه از جراحی عروق ریز تا جراحی‌های بزرگ‌تر، نیازمند دریل‌هایی برای تراشیدن سینوس‌ها، شیپاردها، و… هستیم که فناوری پیشرفته‌تری دارند و دسترسی به آن‌ها کمی سخت‌تر است.»
به‌گفتة محبی، برخی از این تجهیزات تولید داخلی دارند و چند شرکت آن‌ها را تولید می‌کنند که بسیار کمک‌کننده است. برخی هم تولید داخلی ندارند. برخی از تجهیزات و وسایل مورد نیاز هم یا موجود نیست یا تنها یک شرکت آن را عرضه می‌کند.
او می‌گوید: «مثلاً میکروسکوپ، آندوسکوپ، شیور سینوس، موتورهای دریلینیگ، مانیتورینگ عصب، و پروب شیپور استاج تجهیزاتی هستند که اگر نداشته باشیم، کار انجام نمی‌شود. البته این‌ها فقط ابزارهای بزرگ‌تر است و به تعداد زیادی هم ابزارهای ریزتر و کوچک‌تر نیاز است، اما این تجهیزات و وسایل معمولاً به‌راحتی در دسترس نیستند یا قیمت‌های بسیار گرانی دارند.»
این فوق تخصص جراحی قاعدة جمجمه با بیان اینکه سیالو آندوسکوپی را تنها یک مرکز درمانی در کشور دارد، ادامه می‌دهد: «برای جراحی مجاری بزاق، به اندوسکوپی 2/1 میلی‌متری نیاز داریم، اما تهیه‌اش برای مراکز درمانی ممکن نیست؛ چون گران و بازگشت سرمایه‌اش غیرممکن است. به همین دلیل، مراکز درمانی اصلاً سراغ خریدش نمی‌روند؛ چون صرف ندارد؛ مگر مرکزی که بخواهد بستة درمانی‌اش کامل باشد. بنابراین، می‌توان گفت در زمینة تجهیزات پیشرفته با محدودیت مواجه‌ایم.»
محبی، که پزشکی را یکی از عرصه‌های افتخارآفرین در کشور می‌داند، تأکید می‌کند: «اگر قرار است این مسیر پرافتخار همین‌گونه ادامه یابد، به تجهیزات به‌روز و هزینه‌کردن در این حوزه نیازمندیم. مراکز باید تجهیز شوند و وسیله داشته باشند که بتوانند هم کار درمانی انجام بدهند و هم کار آموزشی‌وپژوهشی و هم به تولید علم و مقاله بپردازند، ولی اگر این تجهیزات در دسترس نباشند، مجبور می‌شویم به همان شیوه‌های قدیمی بازگردیم. مثلاً پیش از همین دستگاه سیالوآندوسکوپی، برای خارج‌کردن غده در مجاری بزاق مجبور بودیم جراحی باز انجام بدهیم، اما حالا آن را با آندوسکوپی بیرون می‌آوریم. یا امروز جراحی سینوزیت را با شیور بسیار تمیزتر و بهتر انجام می‌دهیم. درحالی‌که قبلاً این‌طور نبود و هرچقدر می‌توانستیم برمی‌داشتیم. وقتی تجهیزات مورد نیاز نباشد، مجبوریم مانند گذشته و به روش‌های قدیمی عمل کنیم.»
او ادامة این روند را خطری برای عقب‌ماندن جامعة جراحی از روندهای روز دنیا می‌داند و می‌افزاید: «بنابراین اگر اتفاقی ما را به عقب براند، این اتفاق در بخش تجهیزات رقم خواهد خورد و این بسیار مهم است. مسئولان باید دقت کنند که اگر امروز به پزشکی کشور، توریست‌درمانی، ورود سرمایه، و اینکه ما در این شاخة علم جلو هستیم افتخار می‌کنند، لازم است برای حفظ این حوزة پرافتخار هزینه و آن را تجهیز کنند؛ چراکه اگر اکنون به این نقطه رسیده‌ایم، نتیجة هزینه‌هایی است که پیش از این شده است و اگر امروز از این موضوع حمایت نکنیم، کم‌کم از باقی دنیا عقب خواهیم ماند و دیگران گوی سبقت را از ما می‌ربایند.»
زنجیرة تولید فناوری‌های نوین پزشکی نیازمند حمایت و سرمایهگذاری است
این متخصص فناوری زیست‌پزشکی معتقد است که دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان ما با همکاری مهندسان، نشان داده‌اند که اگر شرایط برای جوانان، دانشمندان، و نخبگان کشور مهیا باشد، محصولات خوبی تولید می‌کنند و اگر طرحی ناتمام می‌ماند، نتیجة حمایت‌نشدن و سرمایه‌گذاری‌نکردن است.
او می‌گوید: «مثلاً نخبگان ما دارویی می‌سازند که بسیار خوب و باکیفیت است. دربارة آن مقاله هم می‌نویسند، اما وقتی به بازار مراجعه می‌کنید، می‌بینید آن دارو در بازار موجود نیست؛ چراکه برای تولید آن برنامه‌ریزی، سرمایهگذاری، و جذب مشتری انجام نشده است و همین روند سبب می‌شود کار علمی در این کشور به نتیجه نرسد.»
او ادامه می‌دهد: «یا وسیله‌ای تولید می‌کنند و ما هم استفاده می‌کنیم، اما چون مرحلة دوم تولید، یعنی همان صنعتی‌سازی، انجام نشده است، آن را از دست می‌دهیم. در صورتی در این حوزه موفق خواهیم بود که این چرخه کامل اجرا شود، یعنی همه، از پژوهشگر و نخبه‌ای که طرح را ارائه می‌کند، تا کسی که آن را صنعتی و در آن سرمایهگذاری می‌کند، باید حمایت شوند، اما این اتفاق در کشور ما رخ نمی‌دهد.»
این متخصص فناوری‌های زیست‌پزشکی، برای مثال، از اختراع خود نام می‌برد و می‌گوید: «به‌تازگی وسیله‌ای طراحی کرده‌ام که میکروسکوپ و آندوسکوپ را به گوشی‌ام متصل می‌کند و با آن، می‌توانم داده‌های این تجهیزات را دریافت و ذخیره کنم، با همکارانم به اشتراک بگذارم، یا تجزیه‌وتحلیل کنم. تلاش من این بوده است که این دستگاه با قیمت کم در دسترس همه باشد. همچنین این وسیله به‌راحتی به دستگاه‌های دندان‌پزشکی و چشم‌پزشکی نیز متصل می‌شود و می‌تواند همة رشته‌ها را پشتیانی کند.»
او می‌افزاید: «اجرای این طرح هنوز در قسمت قالب‌سازی مانده است؛ چراکه این بخش هزینة سنگینی دارد. به همین دلیل، مجبوریم تک‌به‌تک و با استفاده از پرینتر آن را بسازیم، ولی اگر از این طرح حمایت شود و سرمایة اولیه داشته باشیم، می‌توانیم آن را به‌راحتی بسازیم و حتی آن را صادر کنیم.»
به‌گفتة محبی، متخصصان بسیاری تجربه‌ای مشابه او دارند، درحالی‌که اگر همت و علاقه‌ای باشد، متخصصان ایرانی می‌توانند همچون گذشته افتخارآفرین باشند و هم‌زمان، به کاهش وابستگی کشور به خارج از مرزها کمک کنند.
او تأکید می‌کند: «وقتی کالایی با کیفیت کمی پایین‌تر در کشور تولید می‌شود، ضرورتی ندارد کالای خارجی مشابه آن استفاده شود. همیشه حمایت از تولید داخل مطرح بوده است، ولی این حمایت باید واقعی باشد، نه در حد شعار.»
محبی می‌گوید: «اگر به‌جای دستگاه لنز اشتورز آلمانی، که صد میلیون تومان قیمت دارد، لنز ایرانی با قیمت بیست میلیون تومان تولید شود، من به‌جای یک لنز آلمانی، سه لنز ایرانی می‌خرم؛ حتی اگر کیفیت پایین‌تری داشته باشد؛ چراکه با این شرایط، کم‌کم رقابت ایجاد خواهد شد. ما باید این رقابت را در کیفیت، قیمت، و خدمات ایجاد کنیم. برای نمونه، اکنون همکارانی داریم که سر مته می‌سازند. این سر مته‌ها، درحالی‌که به نظر ساده می‌آیند، برای تولید به فناوری پیشرفته‌ای نیاز دارند. تولید این سر مته‌ها در روزهای نخست بسیار ابتدایی بود، اما حالا و بعد از دو سال، بسیار پیشرفت کرده‌اند.»
این متخصص گوش و حلق و بینی تأکید می‌کند: «ما به‌عنوان متخصص، باید از این تولیدات حمایت کنیم. بیمارستان‌ها باید از این تولیدکنندگان خرید کنند و ادارة کل تجهیزات پزشکی باید آن‌ها را با تخفیفات عوارض و مالیات و تسهیل در ثبت، پشتیبانی کند؛ چراکه در نهایت، همة ما از این تولید سود خواهیم برد.»
هوش مصنوعی دقت جراحی را زیاد و آسیب را کمتر می‌کند
هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از موضوعات داغ امروزه، دغدغة افراد بسیاری است. متخصصان پزشکی هم از این قاعده مستثنا نیستند. محبی معتقد است که دیرتر از باقی دنیا به فکر ورود به این حوزه افتاده‌ایم، اما پیشرفت علم این روزها به‌گونه‌ای است که اگر به موقع بجنبیم، می‌توانیم این عقب‌ماندگی را جبران کنیم. اگر حمایت، هم‌فکری، و جهت‌گیری درست باشد، به‌سرعت می‌توان به نقطة تولید و موفقیت رسید.»
او دربارة رابطة جراحی گوش و حلق و بینی و قاعدة جمجمه با هوش مصنوعی توضیح می‌دهد: «هوش مصنوعی در رشتة ما، که به تجهیزات و تصاویر وابستگی زیادی دارد، می‌تواند کمک بزرگی برای متخصصان، هم در قسمت تشخیص و هم در قسمت درمان، باشد. هوش مصنوعی می‌تواند تصاویر را تحلیل کند و گزارش کامل‌تری به ما بدهد، یا هنگام انجام جراحی، به ما گزارش بدهد که بر فرض، اگر یک میلی‌متر به سمتی برویم، چه اتفاقی رخ می‌دهد یا در آن قسمت تا سه میلی‌متر جا وجود دارد. این تحلیل‌ها و گزارش‌ها کمک می‌کنند دقت جراح بیشتر و آسیب جراحی کمتر شود.»
محبی از فعالیت‌هایی خبر می‌دهد که در زمینة تحلیل صورت با استفاده از هوش مصنوعی در ایران در حال انجام است و می‌گوید: «هوش مصنوعی می‌تواند در زمینة تشخیصی آندوسکوپی، تشخیصی میکروسکوپی، طراحی شبیه‌سازها، و … برنامه داشته باشد. همچنین می‌توان داده‌هایی را که در زمینة شنوایی، بویایی، و … وجود دارد، به داده‌هایی تبدیل کرد که هوش مصنوعی بتواند تحلیل کند و براساس آن، روش و مسیر جدید درمانی را به مخاطب نشان دهد.»
او می‌افزاید: «اگر بخواهیم این مسیر را طی کنیم، افزون‌بر سرمایة اولیه، به همیت جمعی نیاز داریم و باید به‌خاطر داشته باشیم که هرچیزی روزی از جایی شروع می‌شود، ولی همة رشته‌ها و افراد می‌توانند از آن سود ببرند.»
محبی در پایان ابراز امیدواری کرد در آیندة نزدیک، با کمک اینترنت، هوش مصنوعی، و حمایت مسئولان، پیشرفت ایران در حوزة هوش مصنوعی در سلامت محقق شود.
تهیه‌وتنظیم: رویا کاکاوند
