«بیست سال پیش، دکتر فرهمند، استاد دانشگاه صنعتی شریف، مطالعه‌ای را دربارة اینکه کدام فناوری‌ها در دوران جنینی خود قرار دارند و اگر کار در آن زمینه شروع شود، در آینده حرفی برای گفتن خواهیم داشت، شروع کرد. پاسخ این پرسش ربات پزشکی بود.»
این جملات شروع داستان بلندی است که حالا به تولید دومین ربات پزشکی دنیا، ربات سینا، انجامیده است. علیرضا میرباقری، که آن روزها دانشجوی بیومکانیک دانشگاه صنعتی شریف بود، جذب این ایدة استاد شد و کار در این زمینه را آغاز کرد. او حالا استادیار گروه فیزیک و مهندسی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران و مدیرعامل شرکت «نوآوران رباتیک و پزشکی سینا»، تولیدکنندة سامانة جراحی رباتیک از راه دور سیناست.
شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا سیزده محصول تولید کرده است که سامانة جراحی رباتیک از راه دور سینا جدیدترین آن‌هاست. ربات دستیار جراح در جراحی لاپاراسکوپی، شبیهسازهای جراحی لاپاراسکوپی و جراحی رباتیک، و محصولات توانبخشی رباتیک در حوزة انگشتان دست و شانه تعدادی از تولیدات این شرکت است.
سینا، رقیبی برای داوینچی
مشهورترین ربات پزشکی دنیا داوینچی است که تا چندی پیش، یکه‌تاز این عرصه بود، اما حالا شرایط کمی تغییر کرده است و سینا به‌عنوان رقیب جدی وارد بازار رقابت شده است. میرباقری در این زمینه می‌گوید: «مشهورترین ربات پزشکی دنیا داوینچی است و بیست سال پیش که ما کارمان را شروع کردیم، تنها ربات پزشکی موجود در بازار بود. به همین دلیل، هنگامی که طراحی ربات سینا را شروع کردیم، از پایه شیوة جدیدی را ابداع کردیم و توانستیم سینا را در آمریکا و در مقابل ربات داوینچی، ثبت اختراع کنیم.»
او با اشاره به قابلیت‌های ربات داوینچی افزود: «ربات داوینچی بیش از شش هزار ثبت اختراع داشت و هیچ‌کس دیگری در دنیا هنوز نتوانسته است آن اختراع را به ثبت برساند. به همین دلیل، در بیست سال گذشته، رقیب جدی برای آن پیدا نشد؛ چراکه کسی نتوانسته بود حرف جدیدی در این عرصه برای گفتن داشته باشد، اما ازآنجاکه مدت قانون حمایت از ثبت اختراع، نهایت بیست سال است و اکنون بیست سال از ثبت اختراع ربات داوینچی گذشته است، ده شرکت دیگر هم وارد این عرصه شده‌اند و ربات داوینچی را کپی می‌کنند.»
مدیرعامل شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا تأکید می‌کند: «ربات سینا از ابتدا پتنت‌های (ثبت اختراعات) خودش را داشت و با مفهوم جدیدی کار خود را شروع کرده بود. این ربات طراحی منحصربه‌فرد ایرانی دارد و تمام قطعاتش صفر تا صد در ایران طراحی و ساخته می‌شود. به همین دلیل، حتی در خود آمریکا هم می‌تواند با ربات داوینچی رقابت کند.»
به‌گفتة میرباقری، از مهم‌ترین ویژگی‌های ربات سینا این است که می‌تواند در زمان جراحی بدن بیمار را بچرخاند و این ویژگی باعث می‌شود جراح دسترسی بهتری به اندام‌های داخلی بدن داشته باشد. این ویژگی، که در جراحی‌های عمومی و کولورکتال بسیار اهمیت دارد، سبب می‌شود ربات سینا عمل‌های متنوع‌تری انجام دهد. این ویژگی‌ای است که هیچ‌کدام از ربات‌های پزشکی موجود در بازار ندارند.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم ریات سینا این است که قطر ابزار این ربات تنها 5 میلی‌متر است، درحالی‌که قطر ابزار رقبای آن بین 8 تا 12 میلی‌متر است. به‌گفتة میرباقری، همین تفاوت 3 تا 7 میلی‌متر در قطر ابزار، سبب می‌شود برخلاف ابزار ربات‌های دیگر، ابزار سینا هنگام جراحی در شکاف‌های ایجادشده گیر نیافتد. به همین دلیل، پیچیدگی‌های بعد از عمل و آسیب‌دیدگی‌های هنگام عمل در ربات سینا، بسیار کمتر از رقبای دیگر است.
یکی دیگر از قابلیت‌های برجستة ربات پزشکی سینا این است که ابزار آن برخلاف باقی ربات‌ها، ازجمله داوینچی، یک‌بارمصرف است. مدیرعامل شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا در این باره می‌گوید: «بارها در جراحی‌ها ربات داوینچی حوادثی ایجاد شده است؛ چون ابزارهای ربات داوینچی چندبارمصرف هستند و احتمال دارد در عمل قبلی خراب شوند یا پوشش عایقشان هنگام شست‌وشو از بین برود و به بیمار صدمه بزند، یا به‌خوبی استریلیزه نشوند و موجب بروز حادثه برای بیمار یا انتقال عفونت به او شوند، اما ابزارهای ربات سینا یک‌بارمصرف هستند که هم ارزان‌تر هستند و هم جراح خیالش راحت است که از ابزار نویی استفاده می‌کند که در کارخانه استریلیزه و آزمایش شده است و درنتیجه، احتمال خطر و عفونت هم کمتر می‌شود.»
به‌گفتة میرباقری، پلتفرم ربات پزشکی سینا در حال حاضر برای جراحی‌های حفرة شکمی، قفسة سینه، و لگن طراحی شده است و باید در طول زمان دید که قادر به انجام چه عمل‌هایی است. این پلتفرم قابلیت طراحی برای جراحی‌های ظریف‌تری مانند چشم، مغز و اعصاب، و گوش و حلق و بینی را دارد، اما هنوز این کار انجام نشده است. البته پس از اینکه این ربات موفق شد مجوزهای بالینی مورد نیاز را دریافت کند، کارش روی روال افتاد و طراحی آن برای جراحی چشم هم آغاز خواهد شد.
ورود ربات سینا به بازارهای جهانی
میرباقری دربارة چگونگی ورود ربات پزشکی سینا به بازارهای بین‌المللی می‌گوید: «نخستین دلیل موفقیت ما این بود که ثبت اختراعاتمان نشان می‌داد این محصول نوآورانه است و قابلیت‌های منحصربه‌فردی دارد. دوم اینکه هدف‌گذاری ما از ابتدا، بازارهای کشورهای درحال‌توسعه بود؛ چون ربات آمریکایی بسیار گران است.» قیمت ربات پزشکی داوینچی سه میلیون دلار، هزینة تعمیر و نگهداری سالانة آن نیم میلیون دلار، و هزینة ابزار مورد نیاز آن در هر عمل جراحی پنج هزار دلار است.
او ادامه می‌دهد: «چنین سیستمی نه در کشور ما و نه هیچ کشور درحال‌توسعة دیگری قابل استفاده نیست؛ چون خیلی گران است. پس سیاست‌گذاری ما این بود که قیمت اولیة ربات پزشکی سینا را به یک‌سوم داوینچی، هزینة تعمیر و نگهداری را به یک‌دهم آن، و هزینة ابزار مصرفی را به یک‌پنجم تا یک‌دهم ربات داوینچی کاهش دهیم. برای رسیدن به این هدف هم ده سال زمان صرف طراحی و کاهش هزینه‌ها کردیم. همین قیمت ارزان‌تر در کنار دیگر ویژگی‌های برجستة ربات پزشکی سینا، کشوری مانند اندونزی را، که پانزده سال بود از ربات آمریکایی استفاده می‌کرد، ترغیب کرد ربات سینا را هم امتحان کند.»
مدیرعامل شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا می‌گوید: «وزارت بهداشت اندونزی پس از امتحان ربات نخست، ربات دوم را سفارش داد و در پی رضایتی که داشت، تصمیم گرفت سفارش‌های بیشتری بدهد و پلتفرم ربات جراحی از راه دور خود را به ربات ایرانی تغییر دهد؛ چراکه استفاده از این ربات مزیت‌هایی مانند تنوع بیشتر در جراحی‌ها و هزینه‌های تمام‌شدة کمتر به‌ازای هر جراحی را داشت.»
میرباقری امیدوار است بتواند در کشورهای بیشتری نفوذ کند، همان‌گونه که اکنون اقداماتی برای صادرات این ربات به هند، چین، و روسیه آغاز شده است و سرمایه‌گذاران چینی و هندی هم مذاکراتی را در این زمینه شروع کرده‌اند. هرچند افسوس بزرگ او این است که در تمام این صادرات‌ها، نامی از ایران نیست و این ربات تنها با نام سینا وارد کشورهای هدف می‌شود.
در وطن خویش غریب
میرباقری و همکارانش دو دهه از عمر خود را صرف طراحی و توسعة ربات سینا و دیگر محصولات تولیدشده در شرکتشان کرده‌اند و بیش از هر چیز، دلشان می‌خواست می‌توانستند محصول خود را با نام ایران به جهان معرفی کنند، اما کم‌اقبالی مسئولان ایرانی موجب شده است این رؤیا در حال حاضر، در حد آرزو باقی بماند.
او می‌گوید: «اگر ما توانسته‌ایم در اندونزی نفوذ کنیم، به این دلیل بوده است که وزارت بهداشت اندونزی برای توسعة تله‌مدیسین و جراحی از راه دور طرح داشت و می‌خواست در حوزة جراحی رباتیک کار کند، ولی متأسفانه، وزارت بهداشت ما هنوز بیدار نشده و در این زمینه، هیچ حمایتی از ما نکرده است.»
مدیرعامل شرکت نوآوران رباتیک و پزشکی سینا خود سر فصل دروس جراحی رباتیک در اندونزی را نوشته و براساس آن، تاکنون صد جراح اندونزیایی را برای کار با ربات جراح سینا آموزش داده است. درحالی‌که در ایران، کمتر از تعداد انگشتان یک دست، جراح در این زمینه آموزش داده شده است.
میرباقری خاطره‌ای از برخورد خود با وزیر بهداشت اندونزی تعریف می‌کند: «وقتی من به وزیر بهداشت اندونزی ایمیل زدم، در کمتر از یک روز پاسخم را داد و از من برای دیدار دعوت کرد. او خواست سلامش را به وزیر بهداشت کشور خودمان برسانم و بگویم که توقع داشته‌اند جراحی رباتیک در ایران به‌سرعت رشد کند، اما برخلاف تصورشان، این موضوع در اندونزی محقق شده است. البته هشت ماه از آن زمان گذشته است و با وجود نامه نگاری‌هایی که داشته‌ام، هنوز پاسخی از وزیر بهداشت کشور خودمان دریافت نکرده‌ام.»
او با افسوس ادامه می‌دهد: «ما طراحی، ساخت، و توسعة این ربات را در همین کشور و با امکانات و زیرساخت‌های آن انجام دادیم، اما نخستین جراحی رباتیک از راه دور را در اندونزی، از فاصله پانصد کیلومتری، انجام دادیم. کاری که نتوانستیم در کشور خودمان انجام بدهیم، به‌راحتی در اندونزی انجام دادیم؛ چون وزارت بهداشت آن کشور از ما حمایت کرد و به مخابرات دستور داد با ما همکاری کند، اما اینجا، مسئولان هیچ حمایتی از ما نمی‌کنند و وقتی هم خودم با ایرانسل مذاکره می‌کنم، هشت‌صد هزار دلار برای ارائة خدمات درخواست می‌کنند.»
او دربارة مشکلات صادرات این محصول و فناوری‌های پیشرفته دیگر، می‌گوید: «هیچ مشکلی برای پذیرش این فناوری در خارج از ایران نداریم و به‌راحتی ما را می‌پذیرند. بیشتر مشکلات ما در ایران است. مثلاً به‌راحتی کالاهایمان را از اروپا و آمریکا می‌خریم و می‌آوریم، اما یک سال در گمرک می‌ماند تا ترخیص شود.»
میرباقری دلیل این معطلی را تغییرات شبانة قوانین می‌داند و می‌افزاید: «یک روز می‌گویند با این نرخ ارز کالا را ترخیص کنید و فردا می‌گویند آن را با نرخ دیگری ترخیص کنید. امروز می‌گویند این کد را می‌توانید بیاورید، فردا می‌گویند نمی‌توانید بیاورید. به‌دلیل تغییرات ناگهانی و مکرر قوانین، کالاها پشت گمرک می‌مانند و این روند سبب می‌شود کسی نتواند کاری کند.»
به‌گفتة میرباقری، پس از اتفاقاتی که در اندونزی افتاد، رویکرد مسئولان کمی تغییر کرد و با همکاری سعیدرضا شاهمرادی، مدیرکل تجهیزات و ملزومات پزشکی سازمان غذا و دارو، پس از سه سال مجوز شروع مطالعات بالینی این ربات صادر شد. او ابراز امیدواری کرد پس از انجام مطالعات بالینی و دریافت مجوز کامل ورود به بالین، این ربات جراحی بتواند وارد بازار کشور شود.
چاره‌ای جز روی‌آوردن به تله‌مدیسین نداریم
استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران روی‌آوردن به تله‌مدیسین و جراحی از راه دور را اجتناب‌ناپذیر دانست و گفت: «چاره‌ای جز رفتن به این سمت نداریم.»
اما چرا با وجود اینکه این موضوع از مباحث داغ روز دنیاست، در ایران توجه چندانی جلب نکرده و کمتر شرکتی به سراغ این حوزه رفته است؟ میرباقری می‌گوید: «این حوزه‌ای است که تنوع محصولات بسیار زیاد و درعین‌حال، بازار بسیار کوچکی دارد؛ یعنی بازار یک کشور برای چنین کارهایی کافی نیست و فقط شرکت‌هایی می‌توانند در این حوزه موفق باشند که به بازارهای بین‌المللی راه پیدا کنند. اگر شرکت سینا هم موفق به این کار نشده بود، محکوم به شکست بود.»
او یکی دیگر از دلایلی را که کمتر کسی سراغ این حوزه می‌آید، پیچیدگی‌های آن می‌داند و می‌افزاید: «تله‌مدیسین یا جراحی از راه دور رشته‌ای است که از رشته‌های مهندسی برق و الکترونیک، مکانیک، کامپیوتر، پزشکی، پردازش تصویر، جراحی، و توانبخشی تشکیل شده است و همة این‌ها باید در کنار هم قرار بگیرند تا بتوان محصولی را در این حوزه تولید کرد و به بازار و درنهایت، به‌دست کاربر نهایی رساند. این کار سخت و پیچیده‌ای است. به همین دلیل، هرکسی تمایل ندارد به این حوزه وارد شود.»
تهیه‌وتنظیم: رویا کاکاوند
